Монгол Улсын шуудан холбооны түүхийн он дарааллын бичиг
ҮЙЛ ЯВДАЛ Монгол Улсын шуудан холбооны түүхийн он дарааллын бичиг 2020.10.23 Аливаа салбар, салбарынхаа үүсэл хөгжлийн ойг тэмдэглэхдээ түүний туулж өнгөрүүлсэн түүхэн замналыг бичиж үлдээхийг эрхэмлэдэг бөгөөд энэ нь тухайн салбарын түүх болдог. Түүх бол өнгөрсөн замын дурсамж бөгөөд ирээдүйн хөгжлийн чиглүүр болдог билээ. Монгол Улсад орчин цагийн харилцаа холбооны салбар үүсч хөгжсөний 100 жилийн ой 2021 онд тохиохтой холбогдуулан өнөөгийн шуудан, харилцаа холбооны нэгдсэн сүлжээ, радио релей, интернэтийн онолын зарчим анх Монголд үүссэн талаар технологийн харьцуулалт хийх замаар нарийвчлан судалж үзэх сонирхлын үүднээс олж авсан түүхийн зарим эх сурвалж мэдээллийг нэгтгэн энэхүү шуудан холбооны түүхийн он дарааллын бичгийг толилуулж байна. Мэдээллийн технологийг хүн төрөлхтний түүхэнд гарсан 3 том хувьсгалын нэг гэж үздэг. Өнөөдөр шинэ түүхийн их талбарыг холбон зангидаж буй мэдээллийн их суваг бол интернет. Гэтэл сонирхолтой нь тэрхүү интернетийн үндсэн загвар бүр XIII зууны Еврaзийн тал нутгийн нүүдэлчдийн их гүрэнд үүссэн нь бодит юм. Чингисийн Их гүрэнд өргөн уудам Евразийг нэгэн сүлжээнд холбож байсан харилцаа холбооны арга зарчим байсан ба энэ нь өртөө. Их Монгол Улсын байгуулсан шуудан өртөөг одоогийн шуудангийн төдийгүй харилцаа холбооны сүлжээний анхдагч гэж үзэж болно. Уншигч мэргэн авхай таныг энэхүү бичвэрийг шүүн тунгааж, саналаа tseveendari@cita.gov.mn цахим шуудангаар илгээж, бидний ажилд дэмжлэг үзүүлнэ гэдэгт итгэлтэй байна. МЭӨ III-II зуун: Эртний нүүдэлчин Монголын харилцаа холбооны гол хэрэглүүр нь морьт элч, галын дохио, дарцаг, утаа зэрэг зүйлс байсан. Монгол Улсад манай тооллын өмнөх III зууны сүүлч II зууны эхнээс Хүннү Улсад “Оуто ван” буюу өртөө ван хэмээх албан тушаал байжээ. Монголын өртөө дэлхийн шуудангийн түүхэнд анхны өртөөчилсөн шуудан байсан бөгөөд орчин цагийн харилцаа холбооны үүсэл болсон. XII зуун /1228-1241/ Чингис хааны гуравдугаар хүү Өгөөдэй хаан харилцаа холбооны өвөг эцэг болох морин өртөөг үүсгэж анхны тив хоорондын Шуудан холбоог байгуулжээ. 1232-1233 он: Өгэдэй хаан өртөө шуудангийн ажлыг эмх журамтай болгоход чиглэсэн зарлиг гаргаж, улмаар өртөө замыг зөвхөн Монгол нутагт төдийгүй Эзэнт гүрний уудам нутаг, ялангуяа Хятад нутагт олныг байгуулжээ. 1235 он: Монголын эзэнт Улсын эзэмшсэн уудам нутагт харилцах өртөө замыг байгуулжээ. 1289 он: Монголын Илахан Арагун хаан 1289 онд 1.8 метр, Өлзийт хаан 1305 онд 3 метр урт захидлыг Францын Гоо Филипп ванд илгээжээ. Аргун хааны захидал нь өөрийг нь Египетийн мамлюкүүдтэй дайтах тохиолдолд цэрэг илгээн туслах тухай Францын хааны гуйлтанд өгсөн хариу байв. 1692 он: Богд хаант Монгол Улсын үед Их Хүрээний Түмт өртөө байгуулагдан уг өртөөг Түшээт хан аймгийнхан голлон хийсэн ба Улаангом, Вангийн Хүрээ, Заяын Хүрээ, Санбэйсийн Хүрээ, Жанжин Чойр, Эрдэнэзуу, Сэцэн хааны Хүрээ, Сайншанд, Замын-Үүд чиглэлд Улсын чанартай албыг залгуулдаг гол замууд гарч салбарласан өртөөд бий болжээ. Манж нар өмнөд Монголын ардуудыг халх Монголын нутаг дээр нүүлгэн ирүүлж өртөө байгуулсан бөгөөд “Харчин өртөө” бий болов. 1692 он: Манжийн Энх-Амгалан хаан Хятадын цагаан хэрмийн хаалгаас эхлэн гадаад Монголын газарт таван замын өртөө байгуулах зарлиг буулган уул өртөөдийг байгуулах Хятад сайд, Монгол түшмэдийг тохоон томилжээ. Чухамхүү тэр үеэс Хятадын түмэн газрын Цагаан хэрмээс ар Монголын голлох чухал газар нутагт нэвтрэн холбосон таван замын /сүүлдээ долоон замын/ морин буухиа өртөө байгуулагджээ. 1692 он: Манж дайчин Улс өөрийн цэргийн ангийг Алтайд явуулахын тулд Хөх хотоос Түйн гол хүртэл 36 суурь өртөө байгуулахаар төлөвлөж байв. 1697 оны орчимд амуу зөөх цэргийг захиран шийтгэхийн тулд Хотон хошуунаас Түйн гол хүртэл 70 өртөө байгуулж, өртөө тутамд 30-аад цэрэг суулгах шийдвэр гаргажээ. 1717 оны Халх Монголоор харуулсан малын дансанд Цагаан хэрмийн шүргийн хаалгаас Түйн гол хүртэлх 40 гаруй суурь өртөөнд морь өгч байжээ. 1719 он: Алтай замын цэргийн 44 суурь өртөө, Энх-Амгалан хааны 58 дугаар онд байгуулагдсан. 1720 оноос аймаг хошуудын хооронд элч бичиг нэвтрүүлэхээр суман өртөөдийг байгуулав. XVIII зууны нэгдүгээр хагаст Манжийн цэргийн ангиуд Халх Монголын баруун хэсэгт байрлан оршиж байхад Манж цэргийн харуулаас Түйн гол, түүний орчмын Хангайн уулын ар, Орхонтуулд байсан засаг хошууны цэргийг Энгийн арал зэрэг газруудад, Хангайн уулын өвөрт байсан мөн засаг хошууны цэргийг Түйн голд суулгаж тэдгээрийн хооронд өртөө байгуулан мэдээ солилцож байжээ. 1715-1723 оны хооронд зөвхөн баруун талын нутагт орон нутгийн чанартай 39 өртөө, 1730 оны үед Түйн голоос Ховд Улиастай хүртэл 29 өртөө, Улиастайгаас Орхон хүртэл 18 суурь өртөө нэмж байгуулжээ. 1736 онд Хаалганаас Орхон хүртэл нэг бүр нь 20-40 өрх бүхий 45 суурь өртөө байжээ. Эдгээр нь Алтай замын цэрэг буухиа элч, бичиг нэвтрүүлэхээр байгуулагдсан суурь морин өртөөд бөгөөд Алтай замын цэргийн өртөөг буухиа өртөө гэж нэрлэж, бас алс хол урт замын өртөөг “Урт наст өртөө” гэж нэрлэж байжээ. XVIII зууны дунд үед Улиастайн жанжин, Их Хүрээний сайд, Хар мөрний жанжин нарын хооронд элч бичиг дамжуулахаар Халхын зүүн захаас Улиастай хүртэл 74 суурь / 2220 км / суман өртөө байгуулаад түүнийг “Умард замын өртөө” гэж нэрлэдэг болов. Мөн Түшээт хан, Цэцэн хан хоёр аймгаас Улиастай, Их Хүрээний газартай холбох 31 суурь суман өртөө байгуулж, тус тус аймгийн элч шууданг нэвтрүүлж байжээ. Ийм өртөө Монголд нийтдээ 400- гаад байв. 1758 он Манж чин Улсаас Ар Монголд байгуулсан төрийн аппаратын нэг Хүрээ сайдын газар байгуулж, манжийн эдгээр албан газруудын хооронд харилцах Буухиа суман өртөөдийн албыг байгуулж харилцан нэвтрэлцэж байжээ. 1758-1762 онд Их Хүрээ Ховдод тус, тус суулгасан Манж амбан, баруун хойд хязгаарын Жанжин сайдын газруудад буухиа элч бичиг нэвтрүүлэх, цэрэг эдийн засаг, улс төрийн эзэгнэлийнхээ шаардлагаар Чуулалт хаалгаас Хятадын баруун хойд хязгаар өвөр ба ар Монголын өргөн уудам нутаг дэвсгэр дээр “Алтай зам”-ын гэж нэрлэгдэх цэргийн 140 гаруй суурь буухиа өртөөг байгуулсан нь олон замын өртөө болсон. 1823 оны үед Засагт хан аймгаас гагцхүү Алтай харуулыг буцаах томилолтоор явуулсан түшмэлийг очих буцах бүрд 45 суурь өртлөг /түр зуур байгуулагдсан/ өртөөг байгуулж байв. Түүнчлэн босго өртөө, туслах, хавсрага өртөө гэхчилэн суман өртөөнөөс салбарласан салбар, дамжлага буюу навчин өртөө гэж нэрлэсэн олон тооны өртөөд байжээ. 1831 онд Сайн ноён хан суман өртөөний суурь бүрт өрх 3, өрх тутамд эр 2, хонь 100, адуу 300 үүний дотор морь 8, үхэр 20 байхаар тогтоож, гүйсэн морь улаачид хөлс олгохгүй тухай заагаад, албаны морийг уул хошуунаас ирүүлэхгүй бол морь нэг бүрийн үнэнд 8 лан авах, хэрэв морь буюу мөнгийг ирүүлэхгүй бол морь хөлслөн түүний хөлсөнд 4 шүдлэн хонь гаргуулах, морины үнэ мөнгө, хөлсний хонийг тогтоосон хугацаанд ирүүлэхгүй саатуулбал лан мөнгөнд сар тутамд нэг пун, 5 ли хү төлүүлэх буюу хонийг нэг нас нэмэгдүүлэн төлүүлэхээр заажээ. 1863 оны 6 сар:
